دكتر ضيا موحد : كلام تجسم دين است

به گزارش گروه دين و انديشه "مهر" به نقل از موسسه گفت وگوي اديان، دكتر موحد در ابتداي سخن خود ادبيات را به عنوان وسيله‌اي براي انتقال مفاهيم ديني معرفي كرد و آن را به انواع ادبيات ديني، سكولار و ادبيات بينابين تقسيم كرد و گفت : در اين بررسي من بيشتر تأثير ادبيات غرب بر دين را مورد بررسي قرار مي‌دهم، زيرا ما در اين زمينه كار نكرده‌ايم.

اين پژوهشگر در ادامه سخنان خود با نقل ‌قول از دايره ‌المعارف اديان الياده گفت : آنتوني سي واي يو مي‌گويد: توجيه مناسبي كه براي به حساب آوردن ادبيات در مطالعات ديني داريم، توجيهي تاريخي است، زيرا در همه نظام‌هاي والاي فرهنگي سنت ادبي در رابطه‌اي نزديك با انديشه‌ها، اعمال و نماد و نهادهاي ديني رشد كرده است.

به نظر او ادبيات ???? ساله اروپايي بدون توجه به اسطوره‌هاي يوناني، حكم و داستان‌هاي عبري و نمادهاي مسيحي شناختني نيست و شعر و نمايشنامه مستقيماً برخاسته از مراسم ديني هستند و نقش ادبيات را انتقال افكار و اعمال ديني مي‌داند. او معتقد است شاعران غربي مثل ويرژيل، دانته و ميلتون متأثر از آثار ديني بوده‌اند.

ضيا موحد در ادامه به تأثير ادبيات ديني بر فرهنگ غرب پرداخت و گفت : تأثير مسيحيت بر ادبيات غربي از اينها هم گسترده ‌تر است، تا جايي كه مي‌گويند ادبيات غربي (البته به زبان انگليسي) دو مأخذ اصلي دارد: يكي انجيل و ديگري آثار شكسپير كه از اين دو، تأثير انجيل جدي‌تر بوده است.

وي افزود: به تعبير مورخان مسيحي، مسيح تنها خدايي است كه سيره او با طوماري از كتاب‌ها شرح داده شده است. البته با اين تفاوت كه آثار يوناني خاسته از يك فرهنگ است و آثار ديني متأثر از فرهنگ يهودي و يوناني و رومي است. چنان كه زبان، سبك و انواع ادبي و بلاغي كتاب مقدس را مي‌توان در آثار پيش از عهد جديد مشاهده كرد.

موحد سپس به تأثير قاطع قرآن بر ادبيات و فرهنگ اسلامي پرداخت و گفت : تأثير قرآن بر ادبيات جديد هم بسيار زياد است، اما دين، از جمله اسلام تأثيرات بازدارنده‌اي هم بر ادبيات داشته تا جايي كه كراهت شعر و شاعري، بخصوص در ميان فقها و برخي روحانيان غير قابل انكار است.

دكتر موحد سپس وجوه مشترك ادبيات و كتاب‌هاي مقدس را برشمرد و يكي از آنها را استفاده كتاب‌هاي مقدس از اساطير و قصه‌ها و بيان موجز هنري آنها دانست و گفت: زبان استعاري يكي از مشخصه‌هاي كتاب‌هاي مقدس است.

وي سپس از فرم به عنوان يك عنصر مهم ياد كرد و گفت : فرم در شناخت هنري يك عنصر بسيار عقلاني است كه با آن وارد تجربه ديني مي‌شويم.

دكتر موحد در ادامه به تفاوت رويكرد فارسي‌زبانان و اعراب در برخورد با قرآن و ادعيه پرداخت و گفت : رهيافت ما به متون ديني عربي، رهيافت به كلام به عنوان هنر كلامي است؛ مقابله با رمز و راز؛ چيزي در مرز معنا و دور از دسترس بودن معنا. زيرا ما فارسي‌زبانان بيشتر به حالت رمز و رازي قرآن توجه داريم. در مقابل، عرب‌زبانان با قرآن برخوردي تقدس‌زدايانه دارند، زيرا فهم آنها از متون ديني عربي بيشتر ناظر به محتواست تا صورت، مگر در مواجهه با رموز قرآن يا آياتي كه وجه استعاري آن معنا را به لكنت مي‌اندازد.

وي تفاوت ديگر را تفاسير ما و اعراب از قرآن دانست و گفت : تفاسير ما تأويلي و باطني است، در صورتي كه تفسيرهاي آنها ظاهري است. اما بايد همه بدانيم كه اين وجه شاعرانه و رازورزانه دين است كه آن را نگه مي‌دارد. كلام در قرآن جسمانيتي دارد كه همه روحانيت آن برخاسته از همين جسمانيت است و كلام تجسم دين است. البته برخي به اشتباه تصور مي‌كنند اگر قرآن به زبان فارسي و به شكلي مثل گلستان سعدي ترجمه شود، بيشتر با مردم ارتباط برقرار مي‌كند.

عضو هيات علمي موسسه پژوهشي حكمت و فلسفه در پايان سخنان خود گفت : در تقسيم‌ بندي اول گفتارم ادبيات را به ادبيات ديني، سكولار و بينابين تقسيم كردم. حال مي‌خواهم بگويم اين اشتباهي بيش نيست. ادبيات سكولار غرب يا ادبيات مدرن در آغاز واكنشي بود به روشنگري و رنسانس، زيرا دوره روشنگري با حرف ميل شروع شد كه مي‌گفت طبيعت را بايد تسخير كرد و اينجا بود كه شاعران رومانتيك عكس‌العمل نشان دادند و در مقابله با علم به دنياي درون پناه بردند و اغلب شعرهاي آنها سرشار از جوهره ديني است.

وي سپس افزود : اما ادبيات معاصر غرب كه به آن سكولار مي‌گوييم، چيست؟ در اين ادبيات مسيح از آسمان به زمين آمده، جنبه خدايي خود را فروگذاشته و به هيئت ايثار و فداركاري فرد براي جمع در مركز هنر غربي درآمده است. مسيح در قلب ادبيات اروپايي حضور دارد.

وي در پايان گفت : واقعيت اين است كه ادامه مسيحيت را نه در عهد جديد، كه در ادبيات سكولار جديد بايد جست‌وجو كرد. تأثير ادبيات مدرن در تغيير خواننده اگر بيشتر از دين نباشد، كمتر نيست. بايد به پشت اين آثار نفوذ كرد تا ارتباط آنها را با دين و ميراث ديني دريافت.